مرکز تحقیقات سوءمصرف و وابستگی به مواد

عنوان طرح:

آگاه سازي سربازان پادگان­هاي آموزشي استان فارس

عليرضا ميراحمدي زاده

1386

مقدمه

در زمان ما مسألة مواد مخدر شكل مخاطره­آميز و كاملاً پيچيده­اي به خود گرفته و در عين حال گسترش جهاني يافته است. اعتياد به مواد مخدر علاوه بر زيان­هاي جدي و خطرناك جسمي از قبيل ابتلاء به بيماري­هاي عفوني واگيردار هم چون  ايدز، هپاتيت و سل، عوارض و مشكلات عديدة اجتماعي و اقتصادي از قبيل افزايش جرم­هاي مرتبط با مواد مخدر هم چون  جنايت و سرقت، فقر و تكدي­گري و هدر رفتن سرمايه­هاي كلان مادي كشورها را به دنبال داشته است. كشور ما داراي جمعيتي جوان است. بيش از 50% جمعيت كشور در سنين زير 20 سال بوده و 62% از اين جمعيت در شهرها ساكن بوده و از هر چهار نفر ايراني يك نفر در معرض مهاجرت قرار دارد. موقعيت استراتژيك ايران و قرارگيري آن در كنار كشورهايي هم چون افغانستان و پاكستان كه جزء توليدكنندگان عمدة مواد مخدر بوده و اين كشورها به همراه تاجيكستان و ايران به عنوان هلال طلايي شناخته مي­شوند و از طرفي مسألة ترانزيت و عبور مواد مخدر به جهت ويژگي­هاي خاص منطقه­اي از كشور ما يك مسير مناسب جهت قاچاق مواد مخدر فراهم ساخته و هم بازار مصرف داخلي آن كه رشد روز افزوني داشته است.

 پس از پيروزي انقلاب اسلامي علیرغم تلاش بي­وقفة نظام مقدس اسلامي كشورمان و تقديم بيش از 3500  نفر شهيد از نيروهاي نظامي و انتظامي اين روند رو به رشده بوده است در نتيجه آمار معتادان و نيز عوارض ناشي از اعتياد افراد افزايش داشته است. برآوردهاي رسمي اوليه و ساده از تعداد معتادان و سوءمصرف كنندگان مواد مخدر رقمي حدود 2 ميليون نفر را ذكر مي­نمايد. محبوسان زندان­هاي كشور در سال 77 معادل 16775 نفر بوده كه قريب به 60% آنان مرتبط با مواد مخدر و اعتياد بوده­اند. بر اين اساس در ايران به ازاي هر 100 هزار نفر ايراني 260 نفر در زندان به سر مي­برند و به عبارت دقيق­تر به ازاي هر 400 نفر ايراني يك نفر در زندان مي­باشد. در 20 سال گذشته قريب 836/530/1 كيلوگرم انواع مواد مخدركشف و ضبط گرديده است در اين سال­ها نزديك به 381812 نفر قاچاقچي و 699557 نفر معتاد شناسايي و دستگير  شده­اند قريب 25652 نفر معتاد از سال 62 لغايت 77 درمراكز باز پروري كشور پذيرش  شده­اند. بر این اساس تخمين زده مي­شود حدود 3 ميليون نفر معتاد در كشور وجود دارند. كه اين تنها بخشي از آمارهاي واقعي نشان دهندة وضعيت بغرنج و نگران كننده از انسان­هاي اين جامعه است كه به ورطة اعتياد كشيده  شده­اند. از طرفي بيشترين علت انتشار ويروس ايدز را تزريق مواد مخدر با سوزن و سرنگ مشترك بيان كرده­اند.

اعتياد به عنوان يك آسيب و معضل اجتماعي بهداشتي اقتصادي و فرهنگي با پيچيدگي­هاي خاص خود حاكميت ملي، امنيت و استقلال كشور ما را تحت تأثير قرار داده است. با توجه به مسائل جنبي آن مي­توان ادعا نمود كه ارزش­هاي انساني و اسلامي و نيز هويت ملي ما در معرض خطر و آسيب اين آفت بزرگ قرار گرفته است. اين موضوع كه قشر جوآن جامعه بيشتر در معرض آسيب و آماج اعتياد مي­باشند، وظيفه همگان را در موضع تقابل با اين مشكل خطيرتر مي­سازد.

 

اهداف تحقيق

آگاه سازي سربازان پادگان هاي آموزشي استان فارس از نتايج و عوارض مصرف مواد

 

روش تحقيق

در اين مطالعه مداخله­اي آموزشي براي سربازان مستقر در 15 مرکز نظامي و انتظامي استان فارس (پيوست 1) با بيش از 25000 سرباز انجام شد، که شامل دو مرحله بود:  مرحلة 1- ابتدا طي مکاتباتي از طريق معاونت اجتماعي و ارشاد ناجاي استان فارس از حدود 25 مرکز نظامي و انتظامي استان فارس درخواست شد که جهت گذراندن دوره يک روزه نماينده­اي – ترجيحاً پزشک و يا از گروه پزشکي - معرفي نمايند که فقط از 14 مرکز فوق نماينده معرفي نمودند. در اين دورة يک روزه که در تاريخ 26/4/1386 از ساعت 9 صبح تا 17 برگزار شد.  با استفاده از کتابچه­ها، پمفلت ­ها و همچنين اسلايدهاي آموزشي براي مربيان و براي سربازان با مفاهيم و تعاريف اعتياد، وضعيت اعتياد در ايران و جهان، انواع مواد مخدر و روش­هاي مبارزه با اعتياد و اصول پيشگيري از اعتياد آشنا شدند. سپس به هر يک مراکز با توجه به تعداد سربازان و پرسنل بين 1000 تا 3000 پمفلت و سي دي­هاي اسلايدهاي آموزشي داده شد و از اين افراد خواسته شد که نسبت به آموزش سربازان مرکز متبوع اقدام نمايند. براي بررسي ميزان تأثير آموزش، پرسشنامة  مربوطه داده شد. که بايستي سربازان اين پرسشنامه  را در قبل و بعد از آموزش تکميل نمايند. مرحلة 2- افراد آموزش ديده در دوره يک روزه با استفاده از 7 نوع پمفلت و 5 سري اسلايد آموزشي مخصوص سربازان طي مراحل مختلفي نسبت به آموزش سربازان مرکز متبوع اقدام نمودند. ضمناً پرسشنامة بررسي ميزان تأثير آموزش را نيز به صورت قبل و بعد براي هر يک از سربازان تکميل کردند.

ابزار اين مطالعه عبارت هستند از: 5 سري اسلايد آموزشي مخصوص سربازان، 4 سري اسلايد آموزشي مخصوص مربيان، 3 کتابچه آموزشي مخصوص مربيان، 7 نوع پمفلت آموزشي مخصوص سربازان و پرسشنامة بررسي ميزان تأثير آموزش.

انتخاب نمونه از بين سربازان: با آموزش و استفاده از روش نمونه گيري تصادفي منظم از مربيان خواسته شد که پس از تهيه فهرست اسامي سربازان شرکت کننده در کلاس­هاي آموزشي و با توجه به اجازه فرماندهي آن مرکز از تعدادي از سربازان شرکت کننده پيش آزمون و پس آزمون به عمل آيد. در نهايت از بين تقريبا 25000 سرباز شرکت کننده در کلاس­هاي آموزشي، از 650 نفر پيش آزمون و پس آزمون به عمل آمد که فقط 235 سرباز به پرسش­هاي پيش آزمون و پس آزمون جواب دادند. از اين 235 نفر نيز به علت محدوديت­هاي امنيتي و مخالفت حفاظت اطلاعات تعدادي مشخصات فردي خود را مشخص نکرده بودند. البته از کل 14 مرکز، فقط در 10 مرکز آن هم با محدوديت­هاي خاص خود پيش آزمون و پس آزمون انجام شد و در 4 مرکز ديگر موافقت نگرديد.

 

بحث و نتيجه­ گيري

محيط­ هاي نظامي به علل مختلف مي­توانند زمينه ساز ايجاد مصرف مواد باشند، اين عوامل شامل نوع مأموريت كه بيشتر با استرس­هاي فراوان روبرو است و از طرفي حضور نيروي جوان و در معرض خطر به نام سرباز در اين محيط­ها است. در ايران علیرغم اين كه مطالعات فراوان در بارة سوءمصرف مواد و اعتياد انجام شده است ولي آمار و يا پژوهشي كه بتواند شيوع سوءمصرف در كاركنان نظامي را نشان دهد، وجود ندارد. با اين وجود در بعضي از كشورها مي­توان آمارهاي منطقه­اي و به طور محدود آمارهاي كشوري را به دست آورد. براي مثال شيوع مصرف مواد در بين نظاميان امريكا در قبل از اجراي وسيع برنامه­ هاي پيشگيري و دقت در استخدام پرسنل بسيار بالا بود به طوري كه 27% آنها در يك ماه گذشته و 36% آنها در يك سال گذشته تاريخچة مصرف مواد را مي­دادند. در نظاميان اروپايي قبل از شروع برنامه­هاي پيشگيري از سوءمصرف مواد شيوع مصرف مواد تا 5% برآورد كرده­اند. نهايتاً اين كه سوءمصرف مواد در بسياري از مراكز نظامي يك مشكل اساسي و دردسرساز محسوب مي­شود. بنابراين لزوم انجام اين گونه مطالعات در محيط­هاي نظامي بسيار ضروري به نظر مي­رسد.

اصولاً كار آموزشي يا پژوهشي در محيط­هاي نظامي به دلايل زير بسيار مشكل و حتي ناممكن بود: 1- عدم يك سازمان متولي و هماهنگ كننده در واحدهاي نظامي و انتظامي براي اجراي برنامه ­هاي آموزشي، 2- عدم همكاري مسؤولان و فرماندهان نظامي، كه البته اين موضوع در پادگان­هاي متعلق به سپاه بسيار مشهودتر بود، 3- نبود امكانات كمك آموزشي و فضاي مناسب براي اجراي برنامه­هاي آموزشي، 4- ممانعت از اجراي تحقيقات علمي در محيط­هاي نظامي به دلايل امنيتي و نظامي، 5- نبود اطلاعات لازم در بارة سوءمصرف مواد در پرونده­هاي بهداشتي و پزشكي پرسنل نظامي و در صورت وجود اين گونه اطلاعات از ارائة آنها ممانعت به عمل مي­آمد. در پژوهش حاضر نيز ما با بسياري از اين مشكلات روبرو شديم به طوري كه اجراي طرح را با تأخيري دو ساله روبرو كرد و اگر همكاري و مساعدت معاونت اجتماعي و ارشاد ناجاي استان فارس و واحد بهداشت روان معاونت بهداشتي دانشگاه علوم پزشكي شيراز و همچنين ستاد مبارزه با مواد مخدر استان فارس نبود، اجراي اين طرح به همين شكل موجود هم تقريباً ناممكن مي­شد.

دربارة محتواي اجراي برنامه­هاي پيشگيري از سوءمصرف مواد در محيط­هاي نظامي بايستي به چندين نكته توجه نمود:

1.     مسألة سيگار به عنوان دروازة ورود به اعتياد و همچنين اثرات زيانبار آن بر روي سلامتي بسيار مهم است، زيرا در مطالعه­اي ديده شد كه بيشترين عامل خطري كه باعث مصرف مواد در بين نظاميان مي­شود مصرف سيگار و ساير مواد در قبل از ورود به اين محيط بوده است. بنابراين بايستي توجه بيشتري به آموزش­هاي دوران دبيرستان و يا نوجواني و جواني داشته باشيم.

2.     از طرفي عوارض مخرب سيگار از قبيل انواع سرطان­ها، بيماري­هاي مختلف ريه و بيماري­هاي مختلف قلبي و عروقي و ساير عوارض شايع، سيگار را به عنوان اولين علت مرگ و ناتواني معرفي كرده است. ما نيز در اين طرح آموزشي قسمت مهمي را به سيگار و عوارض سلامتي و اقتصادي آن پرداختيم و به همين منظور يك پمفلت آموزشي و يك سري اسلايد براي اين منظور در نظر گرفتيم و در تمام برنامه­ هاي آموزشي آن را ارائه كرديم، لازم به ذكر است كه اين قسمت از آموزش بسيار مورد توجه و استفاده قرار گرفت. يكي از اشكالات و يا بهتر بگوييم يكي از نواقص در برنامه­هاي آموزشي ارائه شده، نپرداختن به موضوع قليان بود زيرا يكي از بيشترين سؤوالاتي كه از طرف سربازان پرسيده مي­شد، دربارة قليان بود. البته با توجه به سابقة تحقيقي و آموزشي مجري برنامه، در آن جايي كه در پادگان حضور داشتيم در بارة قليان و مضرات آن صحبت شد. قليان با توجه به اين كه نسبت به سيگار از نظر مردم – البته به اشتباه - كمتر به عنوان يك رفتار غير بهداشتي به حساب مي­آيد، شيوع فراواني به ويژه در بين قشر جوان دارد. در تحقيقات انجام شده مشخص شده است كه عوارض مصرف قليان نه تنها از سيگار كمتر نيست بلكه بيشتر هم مي­باشد.

يكي از موادي كه در بارة آن سؤال  مي­شد و ما در برنامة آموزشي خود آن را در نظر نگرفته بوديم، الكل و عوارض ناشی از مصرف آن بود. به عنوان مجري برنامه و همچنين ناظر اجراي طرح كه در جلسات حضور داشتم احساس مي كنم كه مسألة  الكل را بايد به طور جدي در نظر گرفت، زيرا از سؤالات سربازان چنين بر مي­آمد كه آنان نسبت الكل نگرش مثبتي دارند و آن را كمتر به عنوان يك مادة مضر قلمداد مي­كنند. متأسفانه در كشور ما به خاطر بعضي از ملاحظات كمتر به الكل و عوارض آن مي­پردازند. همان گونه كه در مطالعات مختلف نشان داده شده است ..... الكل نيز مانند بسياري از مواد مخدر مي تواند اثرات مخربي بر روي بدن و حتی امنيت اجتماعي جامعه بگذارد. بنابراين در برنامه­هاي آموزشي دربارة مواد مخدر مسألة  الكل و عوارض آن را بايستي به طور جدی در نظرگرفت. 

محتواي برنامه علاوه بر سيگار شامل اطلاعاتي درباره مواد مخدر شايع همانند مواد افيوني مثل ترياك، هروئين، مورفين و ...، مواد گرفته شده از گياه شاه دانه شامل حشيش، ماري­جوآنا، بنگ و ...، مواد توهم زا همانند اكستاسي، آمفتامين­ها و ... و همچنين در بارة محرك­ها شامل مت­آمفتامين، كوكائين و ... بود.

مجريان برنامه علاوه پرداختن به مواد مخدر شايع و سنتي همانند ترياك، توجه جدي به مواد مخدر جديدي كه امروزه در دسترس هستند نموده­اند. از اين مواد مخدر جديد مي­توان به نورجيزك و تمجيزك، كراك جديد و شيشه اشاره نمود. اين مواد مخدر بسيار خطرناك بوده و وابستگي شديدي را ايجاد مي­نمايند.

يكي ديگر از موارد مرتبط با سوءمصرف مواد، بيماري­هاي عفوني خصوصاً ايدز مي­باشد. زيرا يكي از رفتارهاي پرخطر در بين معتادان، مصرف مواد مخدر به صورت تزريق است. معتادان تزريقي مواد را با سوزن و سرنگ مشترك با ساير معتادان تزريق مي­كنند. اين رفتار پرخطر شايع­ترين علت انتقال عفونت HIV در ايران است. بر همين اساس يك پمفلت به منظور ارتقاي آگاهي دربارة عفونت­هاي ناشي از مواد مخدر تهيه و در اختيار سربازان قرار داده شد. همچنين در برنامه ­هاي آموزشي حضوري يك قسمت عمده به همراه اسلايد آموزشي براي ايدز در نظرگرفته شد.  

در اين مطالعه اجراي برنامه­هاي آموزش پيشگيري از سوءمصرف مواد در ارتقاي آگاهي و نگرش سربازان مؤثر بوده است. 05/0 > p (جدول شمارة 2) اين كه آيا اين برنامه­ ها در عملكرد افراد نيز مؤثر است يا نه، از چند جهت قابل بحث است:

1- نتايج بسياري از مطالعات انجام شده در نقاط مختلف جهان خصوصاً در امريكا حاكي از آن است كه اين برنامه­ها در كاهش سوءمصرف مواد تأثير زيادي دارد، در مدت 30 سالي كه اين برنامه­ها اجرا مي­شود كاهش محسوسي در تقاضا دیده شده است. اجراي برنامه­هاي آموزش پيشگيري از سوءمصرف مواد در محيط­هاي نظامي بسيار موفقیت آميز بوده است، به طوري كه در بررسي­ای كه در آمريكا طي سال­هاي 1980 تا 2005 شده است، نشان داده شده كه روند مصرف مواد مخدر و سيگار و همچنين تعداد افراد در معرض خطر كاهش یافته است، هر چند اين برنامه­ ها در كاهش مصرف الكل تأثيري نداشته است.

اجراي برنامه­هاي پيشگيري از سوءمصرف مواد در محيط­هاي نظامي در كشور فنلاند به صورت يك قانون در آمده است، و در اثر اين برنامه­ها ميزان سوءمصرف مواد - از طريق آزمايش ادرار - در پرسنل نظامي كشور فنلاند بسيار پايين و در حدود 004/0 است. همين مطالعه پيشنهاد مي­كند كه اگر بخواهيم اثربخشي آزمايش ادرار را در تعيين وضعيت مصرف مواد به دست بيآوريم، بايستي در هر منطقه و كشوري يك مطالعة مداخله­اي با گروه شاهد داشته باشيم.

2- اجراي برنامه­هاي پيشگيري در محيط­هاي كار يا در محيط­هاي نظامي بايستي اولاً همراه با آموزش­هاي عمومي و همچنين آموزش از طريق ساير رسانه­ هاي جمعي- همانند راديو تلويزيون در ايران – باشد، زيرا اين كار مي­تواند اثربخشي اين برنامه ­ها را تا حد زيادي افزايش دهد. همچنين استفاده از رسانه­ هايي با پوشش جمعيتي زياد، همانند تلويزيون در كشور ما، اگر برنامه­هاي آموزش پيشگيري از سوءمصرف مواد براي گروه­هاي مشخص شده داشته باشند، اثرش بسيار مفيدتر و كارآمدتر خواهد بود. 

3- آموزش پيشگيري از سوءمصرف مواد در محيط­هاي كار همانند محيط­هاي نظامي در صورتي موفق و كارآمد است كه: الف- تعداد زيادي از افراد را در برگيرد. ب- نيازهاي كاركنان و پرسنل و مشكلات آنها را در نظر داشته باشد. پ- به طور پيوسته و هميشگي داده­هاي بايگاني و پرونده­های مرتبط با مصرف مواد و عوارض آن را سنجش و ارزيابي نمايد. ت- علاوه بر داده­هاي بايگاني و پرونده­ها خودمان بررسي­هاي دوره­اي و مقطعي داشته باشيم و نتايج آن را با داده ­هاي پرونده­ ها مقايسه نماييم.

4- با توجه به مؤثر  بودن آموزش پيشگيري از سوءمصرف مواد از طريق همسالان، پيشنهاد مي­شود كه اين برنامه­ها در محيط­هايي مثل مدرسه، كارخانه و يا محيط­هاي نظامي با كمك از آموزش پيشگيري از طريق همسالان اجرا شود. آموزش پيشگيري از سوءمصرف مواد از طريق همسالان در محيط كار نه تنها باعث كاهش تقاضاي مواد مي­شود بلكه باعث كاهش محسوس آسيب­هاي ناشي از كار نيز مي­شود، زيرا استفاده از مواد مخدر خصوصاً در محيط كار دقت و توجه فرد را كاهش داده و منجر به آسيب­هاي شديدي مي­شود. آموزش پيشگيري از سوءمصرف مواد خصوصاً از طريق همسالان حتی از نظر اقتصادي قابل توجه است به طوري كه ثابت شده است كه منفعت به هزينة اين برنامه­ها در حدود 26 به 1 است.

5- شناسايي عوامل خطر در هر منطقه و اجراي برنامه­هاي آموزشي بر اساس آن عوامل خطر اثربخشیِ  برنامه­هاي آموزشي را بسيار بيشتر خواهد كرد. همچنين اگر بخواهيم يك مداخلة موفق در كاهش تقاضا داشته باشيم بايستي الف- طولاني باشد. ب- جمعيت در معرض خطر را براي مداخله شناسايي و انتخاب كنيم. پ- ارزش­ها و خصوصيات آن جامعه را خوب شناسايي كرده و آنها را در مداخله در نظر بگيريم. ت- گروه شاهد كه به صورت تصادفي انتخاب شده باشد براي مقايسة اثر داشته باشيم. ث- پيامدهاي قابل اندازه­گيري و مطمئني داشته باشيم. البته در اين مطالعه ما محتواي آموزشي خود را بر اساس نيازها و مشكلات منطقة خود تهيه كرده بوديم. ولي براي انجام يك مطالعة مداخله­اي ميداني[1]  كه نياز به گروه كنترل دارد، با مشكلات بسيار زيادي از جمله ارائة پرسشنامة تحقيقاتي در مراكز نظامي، همكاري مسؤولان و بسياري از مشكلات ديگر روبرو بوديم، از اين رو  مطالعه را به صورت مداخله با ارزيابي قبل و بعد انجام داديم. 

6- در مطالعات مختلف نشان داده شده است كه شيوع مصرف مواد در محيط­هاي كاري ارتباط زيادي با شيوع مصرف مواد در جامعة مربوطه دارد. همچنين شيوع مصرف مواد در بين نظاميان يك كشور ارتباط شديدي با شيوع مصرف مواد در جمعيت مرتبط دارد، بنابراين اگر متأسفانه در كشور ما اين مسأله  بسيار بغرنج و پيچيده است بايستي حواسمان باشد كه اين مسأله در تمام محيط­هاي كار از جمله محيط­هاي نظامي هم مي­تواند مشكل ساز باشد.

هر چند برنامه­هاي آموزشي به تنهايي مفيد هستند، اما همراهي آنها با آموزش­هاي مهارت­هاي اجتماعي و مداومت و اجراي اين  برنامه ­ها در هر 2 سال  بسيار كارسازتر خواهد بود. 

7- استفاده از اسلايد و آموزش­هاي چند رسانه­اي و همچنين توزيع برنامه­هاي آموزشي از طريق اينترنت و لوح­هاي فشرده و پمفلت همگي از روش­هاي آموزشي با اثربخشي بالا مي­باشند. به همين منظور در اين برنامة آموزشي در بالاترين سطح از اسلايدهاي آموزشي، پمفلت و همچنين لوح­هاي فشرده براي ارتقاي آگاهي سربازان استفاده شد.