عنوان طرح:

بررسي نقش مراکز زيانکاهي تهران و کرمانشاه در بهبود وضعيت فردي و اجتماعي معتادان

رؤيا نوري

1384

 مقدمه

هم زمان با آغاز فعاليت­هاي كاهش تقاضاي مواد مخدر در كشور و فعاليت­هاي سازمان­هاي مرتبط با اين امر، هنوز عود پديدة اعتياد به دنبال درمان و عدم علاقه برخي معتادان به ترك مواد، باعث شده تا فعاليت‌هاي پيشگيرانه و درماني براي تعدادي از افراد معتاد بي‌نتيجه بماند. از سوي ديگر تغيير شکل الگوي مصرف از تدخين به سوي تزريق منجر به رشد بيماري­هاي عفوني، هپاتيت و ايدز در جهان امروز شده است. گسترش بيماري­هاي ناشي از هنجارهاي نوين اعتياد از قبيل استفاده از سرنگ مشترک در تزريق و يا روابط جنسي ناسالم به امري تهديدکننده براي جوامع انساني مبدل شده است. رشد اين بيماري­ها همراه با بي نتيجه ماندن فعاليت­هاي پيشگيرانه و درماني در پاره اي از موارد به تقويت رويكرد زيانکاهي آن جاميده است. درواقع سير تحول پديده اعتياد در جوامع، الزام به کارگيري رويكرد نويني را نشان داده است. از آن جايي که پاكسازي جامعه از اعتياد تنها يك نگاه آرمان­گرايانه و به دور از واقعيت است و به هر حال تعدادي از افراد به اين معضل گرفتار هستند، لذا پرداختن به اين رويکرد امري ضروري و حياتي به نظر مي­رسد. مبناي اين رويکرد متکي بر فعاليت­هاي خدماتي به معتادان، به منظور کاهش آثار زيانبار مصرف مواد مخدر عمل مي­کند. تئوري زيانكاهي پلكان كوچك و پيشرونده‌اي را در حركت به سوي كاهش زيان و ضررهاي مصرف مواد مخدر ترسيم مي­کند و بر اين هدف تأكيد دارد كه بيشترين زيانکاهي زماني رخ مي­دهد كه مصرف مواد تحت كنترل قرار گيرد تا هدف ترك كامل واصل گردد. فعاليت­هاي تحت عنوان زيانکاهي مبتني بر رويکرد پراگماتيسم، تغييرات سوءمصرف  مواد مخدر را در طيفي از عواقب  زيانبار براي  مصرف کننده و جامعه تبيين مي­کند و اصول اجرايي خود را براساس اهداف توانمند سازي گروه­هاي آسيب ديده در جهت بهبود رفتارهاي همين افراد، تدوين مي­نمايد. به همين منظور زيانکاهي¹ به عنوان يک استراتژي در حوزه کاهش تقاضا مطرح شده است و با کنترل رفتارهاي مخرب و زيانبار آثار تخريب ناشي از سوءمصرف مواد مخدر را در جامعه کاهش مي دهد. فعاليتهاي تحت عنوان زيانکاهي در گوشه و كنار جهان با سابقه 10 ساله آغاز شده است و عمر اين مطالعات در  ايران به 4 سال مي‌رسد اما فعاليت­هاي اجرایي در اين حوزة قريب به يك سال از عمر آن مي­گذرد.

در تحقيقي كه توسط دفتر اعتياد معاونت پيشگيري در تهران با عنوان «ارزيابي سريع وضعيت تزريق مواد در شهر تهران» صورت گرفت (معاونت امور فرهنگي و پيشگيري سازمان بهزيستي کشور، 1380) نماي کلي از وضعيت مصرف مواد در کشور به دست آمد. مطالعة فوق پيرو افزايش مصرف مواد مخدر در سال­هاي اخير بود. تغيير الگوي مصرف از ترياك به هروئين بويژه تزريق هروئين از جمله انگيزه‌هاي اين مطالعه بوده است. محدوديت دسترسي به مواد مخدر و قيمت بالاي ترياك و خلوص كمتر هروئين از جمله علت­هاي اين تغيير الگوي مصرف است. مواد مخدر رايج و مصرف آن در اين تحقيق عبارتند از: هروئين، حشيش، ترياك. همان گونه كه اين مواد در كشور همسايه ايران افغانستان توليد مي‌شوند، دسترسي به آنها به آساني امكان ‌پذير است. اخيراً دسترسي به ترياك به علت كاهش توليد در افغانستان كاهش يافته است. به علاوه استفاده از مواد روان گردان نيز به طور گسترده افزايش يافته است. ميانگين سن استفاده از مصرف مواد مخدر 33 سال است و بالاترين حد شيوع ميان افراد 29ـ25 سال مي­باشد. مطالعه قبلي ترياك را ماده مخدر مسلط نشان داده، اما اينَك هروئين و بوپرنورفين مواد شايع هستند. بالا رفتن شيوع مصرف در ميان زنان نيز از يافته‌هاي اين تحقيق است. تزريق‌كنندگان مرد بين سنين 30 ـ20 سال،‌ فارغ‌ التحصيل مقطع دبيرستان، بي­كار و درگيرفعاليت­هاي غيرقانوني هستند. بيشتر آنها با خانواده زندگي مي‌كنند. زنان 2% تا 4% كل جمعيت را تشكيل مي‌دهند و وضعيت سلامت نامناسبي دارند، غالبا‌ً براي ادامه حيات به تَن‌ فروشي مشغول­اند. اين افراد دو گروه هستند، يك گروه كه در مكآنهاي خصوصي تزريق مي‌كنند كه سوزن­هاي مورد استفاده آن استريل است يا حداقل در آب جوشانده مي‌شود و سپس مصرف مي‌شود. گروه دوم افرادي هستند كه در مكآنهاي عمومي تزريق مي­كنند و ابزار تزريق آنها غيربهداشتي و به صورت مشترك استفاده مي‌شود. استفاده از سرنگ مشترك بين افراد 29ـ20 ساله رايج است و در ميان زنان به طور قابل توجهي مشاهده مي‌شود. استفاده از ابزار مشترك نرخي در حدود 30% در ميان مناطق مورد مطالعه در شهر تهران را داراست. نتايج اين مطالعه نشان مي­دهد شاهد روشني وجود دارد كه بازبيني استراتژي‌هاي مرتبط با مواد مخدر در سطح ملي به منظور پيشگيري از رشد سريع تزريق‌كنندگان و زيان­هاي ناشي از آن، امري ضروري است. داده‌هاي جمع‌آوري شده در اين مطالعه بر اساس ويژگي­هاي تزريق‌كنندگان و عوامل خطر مرتبط با تزريق به طراحي برنامه‌هاي پيشگيرانه و زيانکاهي ياري مي­رساند. علاوه بر اين تأَخُر زماني ميان آغاز مصرف مواد مخدر و تبديل آن به تزريق نشان مي­دهد كه خدمات رساني ويژه اين گروه، در اولويت قرار دارد. در عين حال گروه­هاي ويژه كه شامل زنان تزريق‌كننده، زنان خياباني و زندانيان مي­باشند، نياز به توجه خاص دارند و از الزامات برخورد با پديدة اعتياد، عطف توجه به سطوح دوم و سوم پيشگيري مي­باشد.

به هر حال، مركز زيانکاهي اعتياد (پرسپوليس) در تهران يکي از مراکزي است که با وجود نگرش منفي مردم و برخي مسؤولان توانسته است با ارائه خدمات به معتادان تزريقي، در اين راه گام گذارد. بعد از آن که مطلع شديم مراکز مشابهي در استان کرمانشاه در اسفند ماه 1381 با هدف کاهش خطر بيماري­هاي ناشي از تزريق مواد مخدر فعاليت خود را آغاز نموده­اند و مشغول ارائة خدمت به معتادان تزريقي هستند، درصدد برآمديم تا عملکرد اين مراکز را که با توجه به رويکرد نوين زيانکاهي راه اندازي  شده­اند، در تغيير رفتار فردي و اجتماعي مراجعه کنندگان مورد بررسي قرار دهيم. خدمات مراکز زيانکاهي کرمانشاه با تمرکز بر رويکرد جلوگيري از شيوع بيماري ايدز در ميان معتادان تزريقي، در دو مرکز زيانکاهي و خدمات سياري مورد مطالعه قرار مي­گيرند.

برنامه‌هاي زيانكاهي: زيانكاهي برنامه‌هاي متفاوت قبلي كه در زمينه‌ رفتار اعتيادي طراحي شده است، را پوشش مي­دهد. اول: برنامة پيشگيري از ايدز كه شامل روابط جنسي سالم و استفاده از كاندوم و تبادل سرنگ در ميان تزريق‌كنندگان مواد مخدر مي‌باشد. دوم: برنامه‌هاي درماني در جهت رفتارهاي فعال اعتيادي كه شامل درمان نگهدارنده با متادون براي معتادان به ترياك است. سوم: برنامه پيشگيري براي رفتارهاي زيان‌آور اعتياد كه شامل كنترل مصرف الكل است.

زيانکاهي در ايران: در كشور ايران، با توجه به اهميت موضوع اعتياد و آسيب‌هاي ناشي از آن به منظور فعاليت سازمان يافته در راستاي اهداف زيانکاهي در ايران، اولين سازمان غيردولتي با اين موضوع به نام انجمن كاهش خسارات اعتياد، در سال 1378 در استان فارس، شهرستان مرودشت كه در نزديكي بناي تاريخي تخت جمشيد (پرسپوليس) قرار دارد، تشكيل شد. بعد از سه سال و نيم فعاليت بي‌وقفه و كسب نتايج مثبت و با هدف به اجرا درآوردن فعاليت‌هاي زيانکاهي در سطح ملي دفتر انجمن در مهرماه 1381 به تهران منتقل شد. اهداف انجمن فوق عبارت است از:

ـ بيمار دانستن فرد معتاد

ـ ترويج فرهنگ زيانکاهي اعتياد در جامعه

ـ اجراي فعاليت‌هاي زيانکاهي براي زنان خياباني

ـ ارائة برنامه‌هاي حمايتي ـ آموزشي به افراد ⁺HIV

ـ برگزاري سمينارها و پروژه‌هاي آموزشي، پژوهشي و تحقيقاتي

ـ اجراي فعاليت‌هاي زيانکاهي براي معتادان خياباني و كارتُن خواب

ـ حمايت از معتادان و خانواده‌هاي آنان با رويكرد زيانکاهي

ـ تشكيل گروه­هاي هميار براي معتادان، افراد HIV⁺ و خانواده‌هاي درگير.

عملكرد انجمن:

ـ درمان و ارائه خدمات زيانکاهي به بيش از 300 معتاد به طور رايگان با استفاده از گروه­هاي همسان در استان فارس.

ـ راه ‌اندازي اولين مركزگذري[1] (Dic) (مكاني است براي تجمع و استراحت معتادان، به خصوص معتادان كارتُن ‌خواب، جهت ارائة خدمات بهداشتي، حمايتي و آموزشي.

ـ راه ‌اندازي اولين Dic (مرکز گذري) در استان تهران (اولين پروژة پايلوت كشوري)

ـ طراح و مجري طرح كمك رساني به معتادان خياباني[2] اولين پروژ پايلوت كشوري

ـ اولين پروژة درمآن جايگزين با معتادان در Dic (مرکز گذري) تهران

ـ تشكيل گروه HIV⁺هاي ايران

ـ به‌كارگيري بيماران معتاد و بيماران HIV/AIDS در اجراي طرح‌ها.

ـ ارائة واحد كارآموزي و تحقيقاتي براي دانشجويان رشته‌هاي مختلف.

خدمات رايگان مؤسسه:

ـ مشاورة حضوري در مورد روش‌هاي مراقبت فردي جهت بيماري­هاي ايدز، هپاتيت و آميزشي

ـ انجام مشاوره براي معتادان مواد مخدر جهت درمان اعتياد با درمان نگهدارندة معتادان

ـ انجام آزمايش تشخيص ايدز و هپاتيت B و C

ـ ارائة خدمات رفاهي، بهداشتي به معتادان و بيماران مبتلا به ايدز و هپاتيت

ـ ارائة سوزن و سرنگ جهت معتادان تزريقي

ـ ارائة كاندوم و آموزش بهداشت جنسي به معتادان و بيماران مبتلا به ايدز و هپاتيت و خانواده‌هاي آنها.

 اهداف پژوهش:

براساس تئوري زيانکاهي، تعديل وکاهش رفتارهاي پرخطر و آسيب­هاي جسماني و اجتماعي معتادان و خانواده‌هاي­شان، از اهداف اصلي محسوب مي­شود، با گسترش مراكز مشابه مي‌توان مُبري از هر گونه برخوردهاي فيزيكي و قهري با يك واقعيت اجتماعي به طور عقلاني برخورد نمود و به سلامت جامعه يـاري رسانيد. هدف بعدي در اين طرح مقايسه مراجعان  معتادان تزريقي مراجعه کننده به مراکز خود معرف تهران و کرمانشاه با معتادان تحت پوشش مراکز زيانکاهي دو استان مذکور مي­باشد. به منظور پاسخگويي به پرسش­هايي که پيرو اين هدف تنظيم  شده ­اند ويژگي­هاي دموگرافيک و نوع ماده مصرفي  مورد مقايسه قرار مي­گيرند. سومين هدف، مقايسة وضعيت فردي و اجتماعي معتادان مرکز زيانکاهي تهران و مرکز زيانکاهي کرمانشاه که بيشتر از شش ماه از شرکت آنها در برنامة زيانکاهي مي­گذرد، مي­باشد که اين مقايسه با توجه به تفاوت ارائه خدمات در دو مرکز تهران و کرمانشاه با تکيه بر شاخص­هاي رفتارهاي پرخطر معتادان تزريقي صورت مي­گيرد. از آن جايي که در مراکز کرمانشاه دسترسي به افراد تازه وارد ميسر نمي­باشد لذا بررسي وضعيت رفتارهاي معتادان تحت پوشش برنامه­ هاي زيانکاهي در کرمانشاه در دو گروه تازه وارد و شش ماه و بيشتر صورت نمي­گيرد.

 روش پژوهش:

پذيرش ­شدگان مرکز زيانکاهي تهران در دو گروه تازه وارد و مراجعان شش ماه و بيشتر به مرکز به عنوآن جامعة آماري، طبقه ­بندي شدند. تعداد 75 نفر از هر گروه به طور تصادفي انتخاب گرديده و جامعه نمونه آماري را 150 نفر در تهران تشکيل دادند، که در بعضي قسمت­ها  اين تعداد به دليل عدم پاسخ­گويي همة افراد گروه کاهش يافته است. پذيرش شدگان در مراکز کرمانشاه در دو گروه تحت پوشش  مرکز زيانکاهي و خدمات سياري طبقه ­بندي شدند. تعداد 75 نفر از هر گروه به طور تصادفي انتخاب شدند و جامعة نمونة آماري کرمانشاه را 150 نفر تشکيل دادند.

 تعيين حجم نمونه از طريق فرمول مقايسه دو نسبت صورت گرفت که با توجه به شاخص اصلي گروه مورد مطالعه (تزريق مواد مخدر) به دست آمد. در مرحله بعدي با استفاده از تکنيک بحث گروهي متمرکز و مصاحبة عميق مباني پرسشنامه  طراحي وتدوين گرديد. پس از آزمايش مقدماتي ابزار فوق وتعيين اعتبار و پايايي ابزار، پرسشنامه در ميآن جامعه نمونه توزيع شد وتوسط پرسشگران آموزش ديده، تکميل گرديد.

 بحث و نتيجه­ گيري:

سؤال اصلي تحقيق اين بود که آيا برنامه ­هاي مرکز زيانکاهي در بهبود وضعيت فردي و اجتماعي معتادان مراجعه کننده  مؤثر است؟ براي پاسخگويي به پرسش اصلي، شاخص­ هاي روابط خانوادگي معتادان، جرائم معتادان، وضعيت شغلي معتادان، رفتارهاي جنسي پرخطر معتادان و تزريق مشترک در نظر گرفته شد.

براي ورود به اطلاعات مورد نظر تحقيق، آگاهي از ويژگي­هاي دموگرافيک پذيرش­شدگان ضروري به نظر مي­رسيد. بنابراين پرسش­هاي مربوط به اين امر تنظيم شدند. از سوي ديگر يافته ­هاي حاصل از اين بخش مي­توانند به عنوان بستر جامعه مورد مطالعه تلقي گرديده و به تحليل­هاي نهايي صورت جامع­تري ببخشند.

نتايج نشان مي­دهند دو گروه برگزيده کنترل- مورد از نظر ميانگين سني بسيار هماهنگ مي­باشند و ضمن بالا بودن ميانگين جمعيت اقوام فارس 50%، آذري 8/27% و کُرد 8/11 در ميان مراجعه کنندگان به مرکز، 73% آنها داراي سواد بين ابتدايي تا دبيرستان هستنـد. همچنين 3/46% مراجعان را مجردها تشکيل مــي­دهند و به طور ميانگين 47% آنها تنها زندگي مي­کنند. در عين حال نزديک به 7/43% از مراجعه کنندگان تازه وارد مرکز را افراد بي خانمان تشکيل مي­دهند در صورتي که پس از شش ماه پوشش برنامه به 6/17% کاهش مـي­يابد. غالب افراد در اين دو گروه مجرد مي­باشند و در ميان دو گروه کنترل- مورد بيشتر افراد مراجعه کننده به مرکز تنها زندگي مي­کنند ولي درصد تنهايي افراد گروه مورد پس از شش ماه کاهش مي­يابد و به طور هم زمان تعداد افراد گروه مورد در شاخص زندگي با پدر و مادر، خواهر يا برادر، مادر، پدر، دوستان، فرزند افزايش مي­يابد. يافته­ها حاکي از بهبود نسبي ميزان پذيرش اطرافيان اين افراد پس از شرکت در برنامه­هاي زيانکاهي مي­باشد.

در گروه مراجع بي­ خانمان بيشتر است، در بررسي تحصيلات در مواردي به موارد ليسانس و بالاتر برخورد کرديم، زندگي با اعضاي خانواده کمتر است. لذا شايد بتوان چنين قضاوت کرد که اعضاي مرکز را اقشار گوناگون جامعه تشکيل مي­دهند. افزايش تعاملات ميان فردي يکي از شاخص­هاي سلامت اجتماعي است که خود را در هم خانه شدن مراجعان  با ديگران نشان مي­دهد که در اين تحقيق بسيار قابل توجه مي­باشد.

همچنين اطلاعات جمع آوري شده در مورد وضعيت مسکن اين افراد نشان مي­دهد که تازه واردها که بيشترين تعداد بي­خانمآنها را تشکيل مي­دهند پس از شش ماه استفاده از برنامه­ هاي مرکز به طور چشمگيري شاخص بي­ خانماني آنها کاهش مي­يابد. با توجه به تعداد روز افزون معتادان بي­خانمان که سلامت خود و جامعه را تهديد مي­کنند موفقيت فوق از دستاوردهاي قابل توجه مرکز مي­باشد و از اهميت ويژه­اي برخوردار است.

روابط خانوادگي با شاخص­هاي کتک زدن اعضاي خانواده، ميانگين پرداخت خرجي به خانواده در طول يک ماه گذشته، ميانگين زمان حضور در خانه بعد از ساعت 8 شب، مهماني رفتن با خانواده در طول يک ماه گذشته و ميانگين تعداد مهماني رفتن با خانواده در يک ماه گذشته سنجيده شده است. نتايج حاصل از اطلاعات به دست آمده نشان مي­دهد که شاخص کتک زدن پس از گذشت شش ماه و بيشتر از مراجعه به مرکز تغيير فاحشي نمي­کند، اين نکته مي­تواند ناشي از اين باشد که اکثريت اين افراد مجرد زندگي مي­کنند و تعداد قابل اتکايي براي تحليل اين شاخص وجود ندارد لذا مي­توان گفت شاخص مذکور در ميان اين افراد که از سوي ديگر به دليل تثبيت رفتارهاي اعتيادي قادر به انجام حرکات فيزيکي خشن نمي­ باشند، شاخص مناسبي نيست. در نتيجه براي پاسخ گويي به اين پرسش به شاخص­هاي بعدي مي­پردازيم.

مقايسة دو گروه درخصوص پرداخت ميانگين خـرجي به خانواده در طول يک ماه گذشـته نشـان مي­دهد که اين افراد پس از شرکت در برنامه­هاي زيانکاهي ميزان خرجي که به خانواده خود مي­دهند، افزايش مي­يابد. بنابراين شاخص فوق بهبود رفتار فـرد را در بُعد روابط خانوادگي نشان مــي­دهد.

شاخص بَعدي که ميانگين زمان حضور در خانه را مي­سنجد نشان مي­دهد در ميان تازه واردها به طور متوسط 15 شب در ماه بعد از ساعت هشت شب در خانه حضور مي­يابند که پس از شش ماه شرکت در برنامه­ هاي مرکز، ميانگين حضور در خانه به 22 شب در ماه افزايش مي­يابد. رابطة بين دو ميانگين از سطح معني­داري برخوردار است که نشان دهندة بهبود رفتار فرد با تکيه بر حضور در خانه است.

ميان وضعيت ورود و رفتن به مهماني رابطة مستقيمي مشاهده مي­شود به گونه­اي که تعداد دفعات رفتن به مهماني از 12% به 7/38% افزايش نشان مي­دهد. با توجه به آداب و رسوم جامعه بهبود شاخص مهماني رفتن با خانواده نشان دهندة تغيير رفتار مراجعان پس از استفاده شش ماه و بيشتر از برنامه­هاي مرکز مي­باشد. همچنين ساير يافته­ ها حاکي­ است که ميزان مشارکت معتادان بعد از گذشت 6 ماه در امور جاري منزل افزايش چشمگيري يافته که اين مسأله نيز مؤيد بهبود روابط معتادان با خانواده مي­باشد.

شاخص بعدي ميانگين تعداد مهماني­ هايي است که اين افراد با خانواده در يک ماه گذشته رفته ­اند. مقايسه ميانگين نشان مي­دهد که دفعات از 29/0 به 62/1 بار در ماه افزايش يافته است که ازسطح معني­ داري نيز برخوردار مي­باشد.

در روند جمع آوري اطلاعات، يافته­ هاي جديدي مشاهده شد که جزء اهداف اصلي تحقيق نمي­باشد اما اطلاعات پيرامون موضوع را افزايش مي­دهد. از جملة اين که ميزان پذيرش و طرد و تحقير اطرافيان افراد مراجعه کننده مورد پرسش قرار گرفت که نتايج نشان داده است افراد تحت پوشش تازه وارد بيشترين پذيرش مشتاقانه را پس از شش ماه تحت پوشش قرار گرفتن در ميان پدر و مادر و همکاران محيط کاري خود دارا هستند، سطح معنی­داريِ اين ارتباط قابل توجه مي­باشد و مؤيد حضور پايدار نقش خانواده در فرهنگ رايج است و مي­ توان با ايجاد فرصت رجعت به اين نهاد ايمني بخش، بيشترين امکان درمان فرد معتاد را فراهم نمود.

در عين حال ميزان برخورد تحقيرآميز نيز پس از شش ماه تحت پوشش برنامه بودن به طور معنی­داري در ميان همکاران و کسبه و مادر و پدر کاهش مي­يابد که اين يافته نيز در راستاي عملکرد موفق مرکز قابل بهره برداري مي­باشد.

 با توجه به نکات فوق مي­توان گفت شرکت در برنامه­هاي زيانکاهي در ارتقاي روابط خانوادگي معتادان نقش مؤثري دارد. با توجه به اين که خريد و فروش مواد، حمل مواد وسرقت در تازه واردها بيشتر از قديمي­ترهاست. لذا مي­توان نتيجه گرفت ورود به مرکز زيانکاهي منجر به کاهش رفتارهاي مجرمانه معتادان مي­گردد.

در اين قسمت مي­توان به اين نتيجة مهم و عملياتي رسيد که تنها ارائة خدمات درماني به تنهايي کفايت نمي­کند و به طور حتم در کنار ارائة خدمات بايد خدمات آموزشي مستمر نيز در اختيار معتادان قرار گيرد. نتايج نشان مي­دهد برنامه­هاي مرکز زيانکاهي نتوانسته است به طور چشمگيري رفتارهاي جنسي پرخطر را کنترل نمايد.

به نظر مي­رسد که رفتارهاي جنسي مي­تواند خود موضوع يک تحقيق جداگانه قرار گيرد، زيرا اهميت اين رفتارها در آسيب­هاي فردي و اجتماعي معتادان به ويژه در انتقال بيماري ايدز امري محرز مي­باشد.

نتايج به دست آمده از اطلاعات جمع آوري شده در اين بخش نشان مي­دهد که برنامه­هاي زيانکاهي با تقليل چشمگير تزريق در ميان معتادان (از 100% به 16%) توانسته است رفتارهاي پرخطر مصرف را کنترل نمايد. يافته­ ها در هر بخش مؤيد يکديگر بوده و موفقيت بـرنامه فـوق را نشـان مـي­دهد. عملکرد برنامه­هاي زيانکاهي در اين مرکز بر پرخطرترين رفتار اعتيادي که تزريق هروئين است، تأثير مثبت داشته و از موارد موفقيت برنامه محسوب مي­شود. از آن جايي که ابتلاء  به ايدز و هپاتيت از طريق تزريق و تـزريق مشترک صورت مـي­گيرد و گسترش اين بيماري در سطح جهان آسيبي جدي محسوب مي­شود. به همين علت محوريت برنامه زيانکاهي در جامعه حاضر کنترل بيماري ايدز مي­باشد. به نظر مي­ رسد مرکز فوق با کاهش 50 درصدي مصرف هروئين و کاهش 84 درصدي تزريق به اين هدف نائل گرديده است.

اما در خصوص بهبود وضعيت شغلي و بازگشت به کار، مي­توان گفت که آسيب ­پذيرترين بخش برنامه­ هاي زيانکاهي همانا بازتواني افراد تحت پوشش پس از جذب در بازار کار مي­باشد.

به طور کلي مي­توان گفت ميزان ايدز در افراد تازه وارد و هپاتيت در ميان افراد شش ماه و بيشتر بالاتر است. اگر اين فرض را بپذيريم که اعتياد تزريقي شيوع هپاتيت را در معتادان تازه وارد افزايش داده چرا ايدز به همان ميزان افزايش نيافته است و اگر بپذيريم که افراد تازه وارد به علت تزريق­هاي مشترک مبتلا به ايدز  شده­ اند چرا ميزان هپاتيت آنان که احتمال سرايت آن در هر بار تزريق بيشتر است، افزايش نيافته است. شايد بتوان گفت معتادان شش ماه و بيشتر سابقه تزريق مشترک و رفتارهاي جنسي کمتر داشته­اند در صورتي که معتادان تازه وارد تزريق مشترک­شان به اندازه گروه دوم نيست اما رفتارهاي جنسي پرخطرتري داشته­اند که آمار ايدز در ميان آنان بيشتر است.

هزينة اثربخشي مرکز زيانکاهي تهران:

هزينة ماهانه مصرف مواد مخدر قبل از مراجعه به مرکز زيانکاهي 10.000 تومان

هزينة ماهانه مصرف مواد مخدر بعد از مراجعه به مرکز زيانکاهي 3.000 تومان

ميانگين پس انداز ماهانه مواد براي هر معتاد در کشور  7.000= 3.000- 10.000

تعداد معتادان تزريقي در کشور:

 183000= 2/12% (روش غالب تزريق براساس RSA)*[3] 1.500.000

پس انداز مصرف مواد ماهانه 1.281.000.000 تومان= 7000تومان پس انداز هزينه مصرف مواد * 183000

پس انداز مصرف مواد در سال (به تومان) 15.372.000.000= 12* 1.281.000.000

ميانگين افزايش پرداخت خرجي فرد معتاد به خانواده 8450 تومان در ماه بعد از مراجعه به مرکز زيانکاهي 101.400 تومان در سال:                                            18.556.200.000 = 183.000 * 101.400 تومان

 (بالقوه در معرض خطر ايدز) تعداد نفر 73200= 40% (شيوع سرنگ و سرسوزن مشترک در تازه وارد) * 183.000 تعداد معتاد تزريقي

تعداد نفر در معرض خطر 7320= 4% (شيوع سرنگ و سرسوزن مشترک بعد از شش ماه) * 183000 نفر

تعداد نفر پيشگيري از شيوع ايدز 65880= 7320 نفر – 73200 نفر

تومان پس انداز هزينه سالانه درمان ايدز 395.280.000.000 = 6.000.000 (هزينة سالانة درمان ايدز براي هر نفر) * 65880 تعداد نفرات درمعرض

تومان هزينه صرفه جويي با تأسيس مراکز زيانکاهي در کشور تنها با محاسبه هزينه مواد و درمان ايدز:

       429.208.200.000 = 15.372.000.000+ 395.280.000.000 + 18.556.200.000

سقف پذيرش يک مرکز کاهش آسيب براساس اطلاعات افراد کليدي 1000 نفر مي­باشد.  

   تعداد مورد نياز مرکز کاهش آسيب در کشور    183=183000 معتاد تزريقي

                                                                                       1000   

هزينة سالانة نگهداري مرکز 72.000.000= 12*6.000.000 (هزينة ماهانة نگهداري مرکز در بهترين وضعيت)

هزينة تأسيس نگهداري کل مراکز زيانکاهي در کشور:

                                                        13.176.000.000= 72.000.000 * 183     مرکز مورد نياز

پس انداز هزينة درمان ايدز و مصرف مواد در کشور:

       تومان       416.032.200.000= 13.176.000.000 – 429.208.200.000

با توجه به يافته­ هاي فوق مي­توان دريافت در صورتي که براي تأسيس مراکز مشابه در کشور بودجة مورد نظر تخصيص يابد مي­توان  مبلغ 416 ميليارد تومان هزينة اضافي در بهداشت و درمان و ساير هزينه ­هاي اجتماعي، صرفه جويي کرد. از آن جايي که همة افراد معتاد به مراکز موجود در کشور مراجعه نمي­کنند و از سوي ديگر دولت نيز چنين هزينه­ اي را براي ايجاد اين تعداد مرکز درماني نخواهد پرداخت، اما مي­توان با تأسيس مراکز درماني به تعداد ممکن که با سقف 1000 نفر معتاد ارائه خدمت نمايد، در جهت اولويت­هاي بهداشتي کشور قدم گذارد. به بيان ساده تأسيس هر مرکز زيانکاهي در کشور تقريباً معادل 2 ميليارد و سيصد ميليون تومان صرفه جويي اقتصادي در پي خواهد داشت که در صورت بذل توجه مسؤولان   به اين مهم، اهداف مستتر دراين سرمايه گذاري محقق خواهد شد.