مرکز تحقیقات سوءمصرف و وابستگی به مواد

عنوان طرح:

ساخت و اعتباريابي پرسشنامة نگرش سنج مواد مخدر براي دانش­ آموزان سال سوم راهنمايي و مقطع متوسطة كشور

علي دلاور

1386 

مقدمه 

هدف از تحقيق حاضر ساخت و اعتباريابي آزمون نگرش سنج مواد مخدر جهت تعيين نگرش­هاي دانش­ آموزان مقطع راهنمايي و متوسطة سراسر کشور و همچنين بررسي رابطة مؤلفه­ هاي فردي و خانوادگي با نگرش نسبت به مواد مخدر مي باشد. به اين منظور مؤلفه ­هاي عمده نگرش نسبت به مواد مخدر شامل اثرات فيزيولوژيکي، اثرات رواني، اثرات اجتماعي، علاقه به مصرف و خطرات مواد مخدر شناسايي و تعريف و سپس سؤالات مناسب طراحي و ساخته شده است.

پژوهش­ها نشان می­دهد كه دامنه سني معتادان و مصرف­ كنندگان مواد مخدر در سطح جهاني كاهش يافته است. بر اساس آمار سازمان جهاني بهداشت 2/4 درصد جمعيت ايران معتادند و بيشترين افراد 16 تا 22 سال سن دارند. كاهش دامنة سني مصرف مواد مخدر، بسياري از جوانان و نوجوانان را در معرض خطر قرار داده و موجب نگراني­هاي وسيعي در سطح جوامع و به خصوص جامعه ايران شده است. لذا اين حقيقت هشداردهنده كه طي سال­هاي اخير، پديده­اي به نام مصرف و سوءمصرف مواد مخدر، بسياري از كشورها و جوامع را به خود مشغول داشته است، حقيقتي است كه اجتناب از رؤيارويي و كم­ توجهي به آن، به علت پيامدهاي زيانباري هم چون تخريب منابع اجتماعي، اقتصادي تهديد امنيت اجتماعي و بروز انواع كج­روي­هاي وابسته به آن، عواقب زيانباري را براي هر جامعه ­اي به دنبال خواهد داشت. براي مثال كل هزينه سالانه معضل مصرف و سوءمصرف مواد براي جامعه آمريكا در اواخر دهة 1990 ميلادي تقريباً 200 ميليارد دلار برآورد شده است. در كنار اين حقيقت تكان دهنده به حقيقت اميد بخشي نيز مي­توان اشاره نمود. شواهد تحقيقات بين فرهنگي نشان مي­دهد چنان چه بتوان به نحو صحيح و نسبتاً دقيق به شناسايي علل و عوامل مصرف مواد مخدر دست زد، مي­توان با پيشگيري اوليه كه تضعيف اين علل را نشانه رفته است، بسياري از عواقب اين پديده و همچنين فراگير شدن آن را كنترل نمود. جالب توجه اين كه گاهي هزينه­ هايي كه صرف اعمال پيشگيري اوليه مي­شود، در مقايسه با آن چه كه در برخي جوامع براي كنترل گسترش مواد و درمان معتادان و سوءمصرف كنندگان مواد مصرف مي­شود صدها هزار برابر كمتر است. همين امر طي سال­هاي اخير، تلاش­هاي معطوف به شناسايي عوامل زمينه ­ساز و آماده كنندة نوجوانان و جوانان را فزوني بخشيده است. پژوهش­ها دلايل متعددي از جمله فشار دوستان و همسالان، طغيان عليه والدين، گريز از ناملايمات زندگي، آشفتگي عاطفي،  بيگانگي يا طرد شدگي از سوي ديگران،‌ تاريخچة زندگي و صفات شخصيتي را در اعتياد مؤثر مي­دانند. به طور كلي گرايش به مواد مخدر تحت تأثير عوامل متعدد فردي، خانوادگي و اجتماعي قرار دارد. در اين ارتباط نقش نگرش به مواد مخدر آن قدر از اهميت برخوردار است كه آلبرت اليس[1] بيان داشته است تفكر و نوع نگرش افراد معتاد است كه آنها را به سوي مصرف مجدد مواد سوق مي­دهد و يا آنها را براي هميشه از مصرف مواد دور مي­سازد. نوع نگرش معتاد نسبت به مواد مخدر نوعي تفكر است كه ممكن است منطقي يا غير منطقي باشد و اغلب ماهيتي خودكار، ناهوشيار و دائمي دارد و به راحتي نمي­توان اين نوع نگرش را تغيير داد. با اين حال يكي از شيوه­هايي كه به معتاد كمك ميكند تا به شناخت خود دست يابد، بررسي نوع نگرش و ايجاد نگرش منفي نسبت به اعتياد مي­باشد.

تلاش عمدة پژوهشگران و نظريه پردازان حوزة سوءمصرف مواد و اعتياد در راستاي تهيه و ساخت پرسش­نامه­ ها و مقياس­هايي است كه بتواند جنبه­ هاي شناختي و به ويژه نگرش افراد را نسبت به مواد مختلف به طور دقيق و پايا اندازه­ گيري كند. اين تلاش همراه با نياز مبرم سازمان­هاي مختلف پيشگيري كننده، اعم از آموزش و پرورش، سازمان بهزيستي، ستاد مبارزه با مواد مخدر و سازمان­هاي مشابه براي بكارگيري ابزارهايي است كه منطبق با اصول روان سنجي ساخته و استاندارد شده باشد. اهميت بيشتري مي­ يابد. به علاوه، سنجش نگرش نوجوانان نسبت به اثرات مصرف و خطرات استفاده از مواد مخدر نيز از اهميت به سزايي برخوردار است، زيرا نوجوانان به علت دارا بودن حس كنجكاوي و نياز به خطر كردن (خواه براي اثبات و شجاعت و شهامت خود و يا به خاطر خودنمايي و تحت تأثير قرار دادن همسالان)، احتمال بيشتري دارد كه آنها به تجربه كردن مواد مخدر بپردازند. بنابراين آنها ممكن است به دليل تعامل با افرادي كه به نوعي يا مواد مخدر در ارتباط هستند و يا به تماشاي فيلم­ هايي كه صحنه ­هاي استفاده از مواد مخدر را به نمايش مي­گذارند و دلايل ديگر نگرش مثبتي نسبت به مواد مخدر پيدا كنند. به همين دليل جهت كاهش تقاضا و ايجاد نگرش­هاي منفي درآنان در ابتداي امر بايد از نگرش­هاي آنها آگاهي يابيم، به نحوي كه تعيين شود كه چه درصدي از نوجوانان به هر يك از مقوله­ هاي اثرات، مصرف و خطرات استفاده از مواد مخدر نگرش مثبتي دارند، همچنين مشخص شود كه كدام يك از گروه­هاي جنسي و در كدام مناطق نگرشي مثبت نسبت به مواد مخدر دارند و در معرض خطر مي­باشند. از اين طريق مي­توان گام مؤثري در جهت پيشگيري از اين پديدة شوم و به هدر رفتن نيروي منابع انساني برداشته شود. همچنين از طريق سنجش نگرش­ها در مناطق مختلف كشور و در بين خانواده‌هاي مختلف مي­توان به عوامل مؤثر خانوادگي نوجوانان  نسبت به مواد مخدر، زمينة بررسي­هاي جامع‌تر در مورد نگرش­هاي افراد بزرگسال جامعه فراهم خواهد شد؛ و با فراهم شدن و شناسايي نگرش­هاي افراد جامعه امكان برنامه ­ريزي­هاي كوتاه مدت تا بلند مدت براي اجراي انواع مختلف پيشگيري از طريق تمامي امكانات در دسترس (اعم از رسانه­ها، مراكز آموزشي، مدارس، آموزش خانواده­ها و...) فراهم ساخت. بر همين مبنا از آن جایي كه تا كنون در زمينة ساخت يك مقياس نگرش سنج نسبت به مواد مخدر در ايران تحقيقي جامع و منسجم (كه تمامي استان­هاي كشور را در بگيرد) صورت نگرفته است، جهت پر كردن اين خلاء لازم است، ابزاري كه داراي ويژگي­هاي روان سنجي مطلوبي باشد، اقدام نمود و با عنايت به مطالب فوق الذكر و با توجه به اين كه وجود ابزارهاي اندازه­ گيري علمي كه منطبق با فرهنگ و جامعة ايران باشد، پيش ­بيني مورد نياز و تقاضا قرار گرفته است.

اهداف پژوهش:

 ساخت و اعتباريابي پرسشنامه  نگرش سنج مواد مخدر، به منظور اندازه­ گيري نگرش نوجوانان مقاطع راهنمايي (سوم) و دبيرستان در سطح کشور

روش پژوهش:    

در اين پژوهش از سه جامعه مطابق شرح زير استفاده  شده است.[2] جامعة اول: (گروه سالم) کلية دانش­ آموزان دختر و پسر سال سوم دورة راهنمايي و همچنين مقطع متوسطه که در سال تحصيلي 85-84 در مراکز استان­هاي كشور جمهوري اسلامي ايران به تحصيل اشتغال داشته ­اند و از نظر اعتياد سالم و ضمناً فاقد تجربه استعمال مواد مخدر يا سوءمصرف مواد مخدر بوده­ اند.

جامعة دوم: (گروه مصرف کنندة کنوني) کلية دانش ­آموزان دختر و پسر سال سوم دورة راهنمايي و همچنين مقطع متوسطه که در سال تحصيلي 85-84 در مراکز استان­هاي كشور جمهوري اسلامي ايران به تحصيل اشتغال داشته و طبق اظهار نظر خانواده يا مسؤولان مدارس و يا خود آنها تجربة يک بار سوءمصرف را داشته و يا در شروع مصرف بوده ­اند.

جامعة سوم: (معتاد) کليه دانش ­آموزان دختر و پسر سال سوم دوره راهنمايي و همچنين مقطع متوسطه که در سال تحصيلي 85-84 در كانون­هاي اصلاح و تربيت مراکز استان­هاي كشور جمهوري اسلامي ايران نگهداري شده و معتاد به مصرف يك يا چند نوع ماده مخدر مي­باشند.

حجم نمونه: به منظور برآورد حجم نمونه از فرمول كوكران استفاده شد. حجم نمونه براي هر استان 196 نفر و براي كل كشور 6067 نفر به دست آمد كه جهت حصول اطمينان تعداد بيشتري پرسشنامه  توزيع گرديد.

روش اجراء: به منظور انجام صحيح و مناسب فرآيند توزيع، تكميل و گردآوري داده­ها، مسؤول اجراي پرسشنامه­ هاي هر استان ابتدا فهرست مدارس راهنمايي و دبيرستان موجود در مرکز استان را تدوين و سپس با استفاده از نمونه ­گيري خوشه ­اي چند مرحله ­اي طبقه­ بندي شده، چند مدرسه به عنوان نمونه انتخاب مي­نمود. پرسشنامه ­ها به صورت گروهي براي افراد انتخاب شده اجرا گرديد. پس از توزيع كليه پرسشنامه ­ها در بين نمونة آماري، 6108 پاسخنامه گردآوري و كدگذاري گرديد و سپس داده­ها به رايانه انتقال داده شد.

بحث و نتيجه ­گيري        

هدف از تحقيق حاضر ساخت پرسشنامه نگرش­سنج مواد مخدر و تعيين اعتبار و پايايي آن بود. 6108  نفر از دانش ­آموزان سال سوم راهنمايي و مقطع متوسطه (2669 نفر سالم، 851 نفر مصرف كنندة كنوني و 2588 نفر مصرف كنندة سابق) در سطح سراسر كشور پرسشنامه نگرش سنج مواد مخدر را تکميل نمودند. به منظور گزينش سؤالات مناسب و حذف سؤالات ضعيف قبل از اجراي تحليل عاملي از راهبرد گروه – ملاك و روش همساني دروني بهره گرفته شد. نتايج راهبرد گروه – ملاك نشان داد كه تعداد 75 سؤال از 81 سؤال پرسشنامه توانايي تفكيك مصرف كنندگان سابق مواد مخدر را از مصرف كنندگان كنوني و همچنين از افراد سالم دارا می­باشد و 9 سؤال توانايي تفكيك گروه­هاي مذكور را ندارد، لذا اين 9 سؤال  از مجموع سؤالات پرسشنامه  كنار گذاشته شد. در گام بعدي به منظور گزينش سؤالات مناسب و تعيين واجد شرايط بودن آيتم ­هاي هر يك از خرده مقياس­هاي پرسشنامه  جهت تحليل عاملي از ملاك ضريب همبستگي هر سؤال با نمره كل مقياس مربوط به آن استفاده گرديد كه ملاك استفاده شده در اين پژوهش حداقل همبستگي اصلاح شده 40/0 با  نمره كل در نظر گرفته شد. با بهره ­گيري از دو ملاك مذكور از مجموع 84 سؤال اوليه تعداد 34 سؤال حذف و تعداد 50 سؤال جهت تحليل عاملي باقي ماند. پيش از اجراي تحليل عاملي،‌ به منظور حصول اطمينان نسبت به كفايت نمونه برداري و صفر نبودن ماتريس همبستگي داده­ها به ترتيب از آزمون كايزر- مي ير- اولكين (KMO) و كرويت بارتلت استفاده شد. مقدار  KMO برابر با 927/0 و سطح معنی­ دار بودن آزمون كرويت بارتلت كمتر از 001/0 به دست آمد. بدين ترتيب علاوه بر كفايت نمونه برداري، اجراي تحليل عاملي بر پايه همبستگي مورد مطالعه نيز قابل توجيه بود. پس از حصول اطمينان از مناسبت داده­ها براي تحليل عاملي، اطلاعات حاصله با استفاده از نرم افزار LISREL8/5 و با بهره گيري از تحليل عاملي تأیيدي مورد بررسي قرار گرفت. بر اساس نتايج تحليل عاملي پنج عامل استخراج گرديد. اين عوامل با توجه به مباني نظري تحقيق و محتواي سؤالات قرار گرفته روي عوامل تحت عناوين علاقه به مصرف، نگرش به خطرات، نگرش به اثرات فيزيولوژيكي، نگرش به اثرات رواني و نگرش به اثرات اجتماعي مواد مخدر نامگذاري گرديد. پايايي[3] مقياس به وسيله روش همساني دروني[4] و با استفاده از «ضريب آلفاي کرانباخ» برآورد گرديد. حداقل پايايي در مقياس اثرات فيزيولوژيکي مواد مخدر (77/0α=) و حداكثر آن در مقياس علاقه به مصرف مواد مخدر (86/0α=) به دست آمد. در کل، ضرايب اعتبار و پايايي به دست آمده براي پرسشنامه  نگرش­ سنج مواد مخدر بسيار رضايت بخش بوده، در سطح   001/0 < p معني دار است. طبق نتايج اين تحقيق، پرسشنامة نگرش­ سنج مواد مخدر واجد شرايط لازم براي تشخيص نگرش به مواد مخدر در بين دانش­ آموزان سال سوم راهنمايي و مقطع متوسطه كل كشور مي­باشد. در پايان با توجه به نتايج حاصله از تحقيق (اعتبار، پايايي، سهولت اجراء، اجراي فردي و گروهي) پيشنهاد مي­شود پرسشنامه نگرش سنج مواد مخدر براي ارزيابي دوره­اي نگرش دانش ­آموزان نسبت به مواد مخدر در سطح كشور و همچنين براي ارزيابي ميزان موفقيت برنامه­ هاي كاهش نگرش مثبت به مواد مخدر به كار گرفته شود.