مرکز تحقیقات سوءمصرف و وابستگی به مواد

زولپیدم یک داروی خواب آور غیر بنزودیازپینی است.   این دارو در دوزهای بالا قابلیت انتخابی بودن خود را از دست داده و وابستگی ایجاد می کند، به این معنا که به جای تاثیر بر روی یک گیرنده انتخابی خاص، تعداد زیادی از گیرنده های مغز را تحت تاثیر قرار داده و به همین میزان احتمال وابستگی و عوارض جانبی آن نیز افزایش می یابد. این دارو نیمه‌ عمری حدود ۳–۲ ساعت دارد و حدود ۱۵ دقیقه پس  از مصرف اثر  آن شروع می‌شود. گزارش های جهانی نشان می دهد که تجویز و مصرف این دارو در طی دو دهۀ گذشته روند افزایشی داشته است. به عنوان  مثال، در حالی که تجویز سالیانه بنزودیازپین ها در انگلستان بین سال های ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۳ از ۱۰ میلیون به ۶ میلیون کاهش یافته است اما برای داروهای گروه Z (زولپیدم، زالپلون و زوپیکلون) در همین دامنه زمانی، از 0/3میلیون نفر(3000نفر) به بالاتر از ۴ میلیون نفر افزایش یافته است.

به نظر می رسد زولپیدم در دوزهای درمانی  به غیر از ناراحتی های معده ای و روده ای شایع و در مواردی ایجاد توهّمات بینایی در زنان، نسبت به بنزودیازپین ها (نظیر دیازپام و کلونازپام) عوارض جانبی مشابه یا احتمالا کمتری دارد. علاوه بر این تحقیقات نشان داده است که زولپیدم در مقایسه با بنزودیازپین ها، اختلالات کمتری را در حافظه ایجاد می کند.

این دارو در دوزهای غیر درمانی و یا به عبارت بهتر در مصرف خودسرانه و بیش از اندازه می تواند سمی و اعتیاد آور باشد و سبب سرکوب سیستم تنفسی شود با این وجود، یافته ها نشان می دهد که این عارضه بیشتر از بنزودیازپین ها نیست.

با بررسی پاسخ های ۱۷۰۰۰ نفر از بیمارانی که برای مقابله با بیخوابی، زولپیدم مصرف می کردند، مشخص شد که مهمترین عوارض جانبی دارو شامل حالت تهوع، سرگیجه، ضعف، کابوس، بی قراری و سردرد بود. دو مطالعه دیگر نشان می دهد که 8/9 و 7/5 درصد بیماران مصرف کننده دچار عوارض جانبی ناشی از مصرف زولپیدم شدند. مطالعه دیگری بر روی ۵۳ بیمار که دچار بیخوابی  و همزمان تحت درمان با زولپیدم و یا زالپلون بودند، نشان داد که ۶۲ درصد آنها زولپیدم و ۳۸ درصد زالپلون را ترجیح می دهند و کیفیت خواب بعد از مصرف زولپیدم بطور معناداری بهتر می شود.

یک مطالعه مروری نشان داد که احتمال سوء مصرف زولپیدم بسیار کمتر از سایر داروهای خواب آور بوده و همچنین این دارو بسیار مطمئن تر از داروهای خواب آور رایج است. البته بیماران دارای تاریخچه سوء مصرف مواد ممکن است در خطر بیشتری برای سوء مصرف زولپیدم نیز باشند. از این رو می توان گفت خطر سوء مصرف و وابستگی به زولپیدم در مصرف مزمن و دوزهای بالای آن رخ می دهد.

شبکه هشدار سوء مصرف مواد و دارو (Drug Abuse Warning Network) در سال ۲۰۱۰، گزارش داد که تقریبا یک سوم یا ۲۰۷۹۳ از ۶۴۱۷۵  بیمارانی که به بخش اورژانس  مراجعه کرده بودند، زولپیدم را بیش از دوز درمانی آن مصرف کرده بودند. شبکه هشدار سوء مصرف مواد و دارو(DAWN) یک سیستم نظارت بهداشت عمومی است که نظارت بر موارد اورژانسی مربوط به مواد را در ایالات متحده بر عهده دارد. گزارش این شبکه نشان می دهد که تعداد کلی مواردی که به واسطه مصرف بیش از اندازه زولپیدم به اورژانس مراجعه کرده اند در فاصله سالهای ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰ هم در زنان و هم در مردان افزایش پیدا کرده است. در سال ۲۰۱۰ زنان دو سوم (۶۸٪) این میزان را به خود اختصاص دادند. بیشتر کسانی که به علت مصرف بیش از اندازه زولپیدم به اورژانس مراجعه کرده بودند در دامنه سنی ۴۵ تا ۵۴ سال بودند. در گزارش مربوط به سال ۲۰۱۰ بیشتر از نصف این افراد (۵۷٪) زولپیدم را همراه با سایر داروها مصرف کرده بودند. تقریبا نیمی (۴۷٪) از کسانی که به علت مصرف بیش از اندازه زولپیدم به اورژانس مراجعه کرده بودند در بیمارستان بستری شدند و ۲۶٪ آنها به بخش مراقبت های ویژه سپرده شدند.

در سال ۲۰۱۳، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) در این زمینه هشداری را صادر کرد:

« بیمارانی که برای درمان بی خوابی، زولپیدم مصرف می کنند نباید روز بعد از مصرف دارو در فعالیتهایی شرکت کنند که نیازمند آمادگی ذهنی کامل است. چرا که زولپیدم می تواند در این فعالیت ها اختلال ایجاد کند». همچنین مطابق با گزارش FDA، زنان نسبت به خطرات مصرفِ بیش از اندازه زولپیدم، حساس تر هستند و این دارو در مقایسه با مردان دیرتر از بدن آن ها خارج می شود.

از سوی دیگر  اداره مبارزه با مواد مخدر آمریکا،  بر اساس  عواملی از  قبیل احتمال سوء استفاده  و  وابستگی، داروها و مواد را در پنج  طبقه کلی  قرار می دهد. داروهای طبقه اول پتانسیل بالایی برای سوء استفاده و ایجاد وابستگی جسمی و روانی دارند.  بنابراین  احتمال سوء مصرف و  ایجاد وابستگی در داروهای طبقه پنج  بسیار کمتر است.  طبق گزارش اداره مبارزه با مواد مخدر آمریکا،  زولپیدم در طبقه چهارم قرار می گيرد، چرا که احتمال سوء مصرف و وابستگی به آن کم است.

ولی یک نکته حائز اهمیت است و آن این است که به طور کلی در همه تحقیقات مربوط به زولپیدم به این مساله اشاره شده است که بیماران دارای سابقه اختلالات روانپزشکی و یا وابستگی به مصرف مواد، بیشتر در معرض خطر سوء مصرف و وابسته شدن به داروهای Z (زولپیدم، زالپلون و زوپیکلون) هستند.  از این رو با توجه به اینکه تاکنون هیچ پروتکل واضح و مشخصی برای درمان وابستگی به داروهای Z وجود ندارد، پیشگیری بهتر از درمان بوده و این مساله از طریق آموزش امکان پذیر است. در یک جمع بندی می توان گفت: زولپیدم دارویی است که در درمان اختلالات خواب اثربخش بوده و اگر به صورت صحیح و علمی تجویز و مورد استفاده قرار بگیرد، دارای کمترین عوارض جانبی خواهد بود.